220. rocznica wybuchu Insurekcji Kościuszkowskiej

220. rocznica wybuchu Insurekcji Kościuszkowskiej (24 marca 1794 roku). Echa Powstania Kościuszkowskiego na Pomorzu Zachodnim

W zasobie Archiwum Państwowego w Szczecinie w zespole Archiwum Książąt Szczecińskich zachowało się kilka dokumentów związanych z pruskimi działaniami wobec Insurekcji Kościuszkowskiej (sygn. I/679). Dotyczą one zakazu udziału poddanych pruskich w powstaniu, zdobycia Krakowa przez wojska pruskie i poszukiwania Hugo Kołłątaja po upadku powstania w listopadzie 1794 roku.

Insurekcja Kościuszkowska

Drugi rozbiór Polski z 23 stycznia 1793 roku i jego uznanie przez Sejm Grodzieński 22 lipca i 23 września 1793 roku potwierdził klęskę obozu reformatorskiego, obrońców Konstytucji 3 Maja z 1791 roku. Polska utraciła 308 tys. km2 powierzchni na rzecz Prus i Rosji.

            Jeszcze przed konwencją rozbiorową, tuż po przystąpieniu króla Stanisława Poniatowskiego 24 lipca 1792 roku do Konfederacji Targowickiej wielu zwolenników konstytucji musiało z kraju emigrować przed represjami ze strony konfederatów i wojsk rosyjskich. Z Polski wyjechali m.in. Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki, a także gen. Tadeusz Kościuszko. Osoby te stały się inicjatorami spisku, który miał za zadanie przygotować powstanie narodowe.

            Represje rosyjskie wobec wszelkich przejawów prób odbudowy niezależności państwowej, m.in. odwołanie przez Osipa Ottona Ingelströma w styczniu 1794 roku zachowanych przez sejm grodzieński niewielu zdobyczy reform Sejmu Wielkiego, a także redukcja armii polskiej do 15 tys. wymusiły na spiskowcach przyspieszenie powstania, mimo wielu nie zakończonych przygotowań, a także braku poparcia ze strony rewolucyjnej Francji,     nawet zdrady planów.

Choć pierwszym wystąpieniem powstańczym był bunt brygady wielkopolskiej brygadiera Antoniego Madalińskiego, który 12 marca 1794 roku spod Ostrołęki ruszył w kierunku Krakowa poprzez ziemie II zaboru pruskiego, to powstanie rozpoczęło się od przybycia do Krakowa i złożenia przez Tadeusza Kościuszkę na Rynku Krakowskim przysięgi i objęcia władzy naczelnika 24 marca 1794 roku.

Powstanie dość szybko rozszerzyło się na ziemie pozostawione Polsce po II rozbiorze. 17 kwietnia pod wodzą szewca Jana Kilińskiego ludność Warszawy pokonała miejscowy rosyjski garnizon i uwolniła miasto spod panowania rosyjskiego. W tym czasie do powstania przystąpiło też Wielkie Księstwo Litewskie.

            Mimo początkowych sukcesów powstańczych, m.in. w bitwie pod Racławicami oraz mobilizacji dużej części społeczeństwa polskiego, w tym także ludności wiejskiej (kosynierzy, Bartosz Głowacki, Uniwersał Połaniecki), przewaga wojsk państw zaborczych szybko pokazała, iż insurekcja nie ma szans powodzenia. Już 6 i 8 czerwca wojska powstańcze zostały pobite pod Szczekocinami i Chełmem, a 15 czerwca wojska pruskie zajęły Kraków.

            Już w lipcu wojska rosyjskie i pruskie przystąpiły do blokady Warszawy. Działania wojenne na ziemiach polskich trwały przez całe lato i jesień 1794 toku. Mimo lokalnych sukcesów, np. wyprawa generała Jana Henryka Dąbrowskiego do Wielkopolski, sytuacja powstańców była bardzo trudna. 10 października 1794 roku w bitwie pod Maciejowicami zostały pokonane wojska polskie dowodzone osobiście przez Kościuszkę przez armię rosyjską, a naczelnik powstania ranny dostał się do niewoli i przewieziony do Petersburga. Klęska ta pogorszyła sytuację Warszawy, która ponownie została zablokowana, a 4 listopada wojska gen. Suworowa zdobyły prawobrzeżną część – Pragę, mordując jej ludność. W dniu następnym wojska powstańcze broniące stolicy poddały się. Kilka dni później 16 listopada następca Kościuszki na stanowisku naczelnika Tomasz Wawrzecki poddał się pod Radoszycami gen. Wiktorowi Suworowowi.

            Już w trakcie powstania państwa zaborcze, Prusy, Rosja i Austria podjęły rozmowy o ostatecznym podziale Polski. Pertraktacje w tej sprawie trwały do jesieni 1795 roku, a ziemie polskie nie objęte dotąd zaborami znajdowały się pod okupacją wojsk wymienionych wyżej państw. Konwencja rozbiorowa z 24 października i abdykacja Stanisława Augusta Poniatowskiego 24 listopada 1795 roku potwierdziły utratę niepodległości przez państwo polskie.

W Prusach

Królowie Pruscy aktywnie uczestniczyli w rozbiorach Polski. Król Fryderyk Wilhelm II kontynuował politykę swego stryja Fryderyka II. W II rozbiorze Polski Prusy otrzymały całą Wielkopolskę, Gdańsk, Toruń, a także zachodnie Mazowsze. Od początku Insurekcji Kościuszkowskiej wojska pruskie walczyły przeciwko oddziałom powstańczym. Zdobyły one m.in. Kraków 15 czerwca 1794 roku, który został poddany bez walki przez dowodzącego obroną miasta generała Ignacego Wieniawskiego.

            Prócz interwencji zbrojnej w Polsce monarcha pruski zakazał mieszkańcom ziem polskich, zrabowanych przez Hohenzollernów w pierwszym (1772) i drugim (1793) rozbiorze udziału w powstaniu. Policja pruska ścigała wszelkie przejawy „buntu”, mimo to w sierpniu powstanie wybuchło też w Wielkopolsce. Ponadto we wrześniu i październiku 1794 roku udało się gen. Janowi Henrykowi Dąbrowskiemu wzmocnić na krótko ruch powstańczy w zaborze pruskim, zdobyć m.in. Gniezno i Bydgoszcz.

            Klęska powstania wykorzystana została przez Prusy do uzyskania kolejnych zdobyczy na Polsce. W III rozbiorze Prusy uzyskały północne Mazowsze i Podlasie z Białymstokiem i Augustowem (Prusy Nowowschodnie).

Edict die Abberufung der in Diensten der Republik Polen, oder der jetzigen Polnischen Insurrektion befindlichen Preussischen Vasallen und Unterthanen betreffend, Berlin 15.05.1794. – Edykt króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II z 15 maja 1794 roku o odwołaniu pozostających w służbie w Polsce pruskich wasali i poddanych ze względu na trwające powstanie. W edykcie tym król pruski zakazywał polskim poddanym udziału w powstaniu pod karą konfiskaty mienia i więzienia, a także ogłosił przesunięcie wojsk pruskich nad granicę z Polską celem zapobieżenia gwałtom, rozbojom i kradzieżom. 

Polecenie ministra Johanna Christopha von Wöllnera (Weellner) z Berlina z 20 czerwca 1794 roku dla Konsystorza Ewangelickiego w Szczecinie, aby w kościołach w prowincji pomorskiej podczas nabożeństw wygłoszono modlitwy dziękczynne oraz odśpiewano Te Deum laudamus z okazji sukcesów wojsk pruskich w walce z powstańcami w Polsce, w tym zdobycia Krakowa 15 czerwca 1794 toku. Konsystorz w Szczecinie 25 czerwca 1794 roku rozesłał do wszystkich władz kościelnych na Pomorzu polecenie wykonania nakazu ministra Wöllnera. 

List gończy wystawiony przez ministra Christiana Augusta Heinricha Haugwitza z 18 listopada 1794 roku za Hugo Kołłątajem za jego udział w Powstaniu Kościuszkowskim i ucieczkę z Warszawy po jej kapitulacji z dużą sumą pieniędzy. Rejencja Pomorska w Szczecinie 24 listopada rozesłała ten list do wszystkich magistratów, landratów i zarządców domen z poleceniem szukania i aresztowania Kołłątaja.